Διαβάζοντας όσα γράφονται αυτές τις μέρες για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940, διερωτήθηκα πόσοι γνωρίζουν –και έχουν συνειδητοποιήσει– τις αριθμητικές διαστάσεις του ελληνοϊταλικού πολέμου. Πόσοι πολέμησαν από την κάθε πλευρά; Πόσοι σκοτώθηκαν; Πόσοι τραυματίστηκαν; Πόσοι αγνοούνται;
Οι αριθμοί εντάσσουν τα γεγονότα στις πραγματικές τους διαστάσεις. Δείχνουν την ένταση και τη σκληρότητα των μαχών. Αποδεικνύουν πόσο καλά προετοιμασμένος και οργανωμένος –εκτός από ηρωικός– ήταν ο Ελληνικός Στρατός. Εξηγούν γιατί για τους Ιταλούς, ο πόλεμος αυτός, υπήρξε ένας πικρός πόλεμος. Εξηγούν γιατί ολόκληρη η –αντιστεκόμενη στο ναζισμό και στο φασισμό– Ευρώπη απέδωσε τέτοιες τιμές στον αγώνα της μικρής Ελλάδος Και τέλος, ερμηνεύουν πως γίνεται μετά από 77 χρόνια, σχεδόν κάθε ελληνική οικογένεια να έχει και μια ιστορία να αφηγηθεί για τον προπάππο, τον παππού, τον πατέρα, τον θείο, τον αδελφό, για το έπος του ‘40.
Παραθέτω τα πιο βασικά αριθμητικά δεδομένα*:
Οι δυνάμεις
Τον Οκτώβριο του 1940, στην έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, η συνολική ενεργή δύναμη του ιταλικού στρατού στην Αλβανία ήταν 175.000 άνδρες. Την ίδια στιγμή, ο ελληνικός στρατός στους τομείς Ηπείρου και Δυτικής Μακεδονίας αντιπαρέταξε 35.000 άνδρες.
Στην αεροπορία, οι Ιταλοί διέθεταν 400 αεροπλάνα διαφόρων τύπων. Οι Έλληνες διέθεταν 143 αεροπλάνα, πολλά από τα οποία ήταν παλαιού τύπου.
Στη διάρκεια του πολέμου, προστέθηκαν εκατέρωθεν και άλλες δυνάμεις, οι οποίες ενίσχυαν το μέτωπο, αντικαθιστούσαν τους μαχητές και αναπληρούσαν τις απώλειες (νεκρούς, αγνοουμένους και τραυματίες). Στους έξη μήνες που διήρκεσαν οι μάχες, υπολογίζεται ότι ενεπλάκησαν συνολικά από την πλευρά των Ιταλών πάνω από 500.000 άνδρες, ενώ από την ελληνική πλευρά σχεδόν 250.000 άνδρες.
Οι απώλειες
Οι καταμετρημένοι Ιταλοί νεκροί και αγνοούμενοι ήταν 40.000. Όμως, αρκετοί ιστορικοί πιστεύουν ότι ξεπερνούν τους 50.000. Οι Έλληνες νεκροί και αγνοούμενοι ήταν 14.000. Τα Γενικά Επιτελεία και των δύο χωρών, όπως είθισται, καταγράφουν ξεχωριστά τον αριθμό των νεκρών και των αγνοουμένων. Όμως, μετά από τόσα χρόνια, οι αγνοούμενοι πρέπει να αθροίζονται στους νεκρούς.
Οι Ιταλοί τραυματίες υπολογίζονται στους 53.000, ενώ οι Έλληνες τραυματίες σε 50.000. Το 25% εξ αυτών –και από τις δύο πλευρές– νοσηλεύτηκαν με κρυοπαγήματα.
Οι Ιταλοί αιχμάλωτοι έφτασαν τους 26.000 άνδρες. Οι Έλληνες αιχμάλωτοι που καταγράφηκαν ήταν 1.690 άνδρες.
Να σημειώσουμε εδώ ότι σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων το μέσο ποσοστό των απωλειών σε σχέση με το συνολικό αριθμό των στρατευμένων στο 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, κυμαίνεται από 2,8% (στο στρατό ξηράς) μέχρι 3,7% (στους πεζοναύτες, οι οποίοι πολέμησαν στις ιδιαίτερα αιματηρές μάχες του Ειρηνικού). Μια προσέγγιση του ίδιου ποσοστού στο θέατρο του ελληνοϊταλικού πολέμου οδηγεί σε 5,6% για τους Έλληνες και 8,3% για τους Ιταλούς. Τα ποσοστά αυτά, είναι μια πρόσθετη απόδειξη της σκληρότητας των μαχών.
Η διάρκεια και οι φάσεις του πολέμου
Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος διήρκεσε έξη μήνες, από την έναρξή του την 28η Οκτωβρίου 1940 μέχρι τη συνθηκολόγηση της Ελλάδας την 23η Απριλίου 1941. Διακρίνεαται από τους ιστορικούς σε τέσσερεις φάσεις:
1. Η ΑΜΥΝΑ. Από τις 28 Οκτωβρίου έως τις 13 Νοεμβρίου 1940. Η απόκρουση της ιταλικής εισβολής έγινε σε 17 ημέρες.
2. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ. Από τις 14 Νοεμβρίου 1940 έως τις 7 Δεκεμβρίου 1940. Η αποβολή των Ιταλών από τα ελληνικά εδάφη και η απελευθέρωση της Βορείου Ηπείρου έγινε σε 23 ημέρες.
3. ΟΙ ΧΕΙΜΕΡΙΝΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ. Από τις 8 Δεκεμβρίου 1940 έως τις 8 Μαρτίου 1941. Τρεις μήνες μάχες θέσεων σε βαρύ χειμώνα.
4. ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ. Από τις 9 Μαρτίου 1941 έως τις 23 Απριλίου 1941. Η αντεπίθεση των Ιταλών, η εισβολή και η προέλαση των Γερμανών, η οπισθοχώρηση, η συνθηκολόγηση. Διάρκεια 45 ημέρες.
Οι άταφοι νεκροί
Στην αλβανική πλευρά του μετώπου, μέχρι και πριν λίγα χρόνια, όταν έλιωναν τα χιόνια σε διάφορα δυσπρόσιτα, απόκρημνα ή ανήλιαγα σημεία, ανακαλύπτονταν πτώματα στρατιωτών, σχεδόν άθικτα.
Από το σύνολο των Ελλήνων νεκρών στις επιχειρήσεις εναντίον των Ιταλών, οι 7.796 βρίσκονται στην Αλβανία. Αρκετοί, άφησαν την τελευταία τους πνοή στις χαράδρες της Αλβανίας, θάφτηκαν κάτω από τα χιόνια, διαμελίστηκαν από το σφυροκόπημα της αεροπορίας και του πυροβολικού. Πολλοί έχουν ταφεί, είτε σε ομαδικούς τάφους εκεί που έπεσαν μαχόμενοι ή κοντά σε στρατιωτικά ιατρεία και νοσοκομεία, είτε σε πρόχειρα νεκροταφεία.
Με την πάροδο των ετών, η ανάπτυξη οικισμών, η επέκταση των πόλεων, η κατασκευή έργων, η καλλιέργεια των χωραφιών κατέστρεψε πολλούς χώρους ταφής. Έτσι, η ταυτοποίηση και η ταφή σε στρατιωτικά νεκροταφεία των Ελλήνων πεσόντων του αλβανικού μετώπου παραμένει ακόμη μια ανοιχτή πληγή.
Πίνακας του Αλέξανδρου Αλεξανδράκη
Το κείμενο αυτό είναι μια ελάχιστη δική μου συμβολή στη μνήμη αυτών που πολέμησαν στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας. Όλων εκείνων που «με το χαμόγελο στα χείλη» έφευγαν για το μέτωπο τραγουδώντας και χαιρετούσαν από τα κατάμεστα βαγόνια μάνες, αδέλφια, γυναίκες με μωρά στην αγκαλιά, περήφανοι που πήραν το όπλο για να κρατήσουν την Ελλάδα ελεύθερη. Όλων εκείνων που άφησαν την τελευταία τους πνοή και έμειναν, σε πολλές περιπτώσεις, άταφοι σε απάτητες χαράδρες και κορυφογραμμές και αυτών, που τραυματίστηκαν και έχασαν την αρτιμέλειά τους, για να ζούμε εμείς ελεύθεροι.
* Σημείωση: Είναι εύκολο να υπάρξουν διαφορετικές εκδοχές και επέκεινα σύγχυση σε ότι αφορά τους διάφορους αριθμούς, ανάλογα με τις πηγές που επικαλείται κανείς και τη μεθοδολογία που επιλέγει. Οι αριθμοί, που αναφέρονται εδώ, προέρχονται από διασταύρωση ελληνικών και ιταλικών πηγών και -για λόγους ευκολίας- των αναγνωστών, έχουν στρογγυλοποιηθεί.
Δέχτηκα καλόπιστες παρατηρήσεις από γνωστούς και αγνώστους φίλους, για έναν-δυό εκ των αριθμών που αναφέρω, μαζί με τη συμβουλή τους για πρόσθετες πηγές. Τους ευχαριστώ! Η περαιτέρω έρευνα ωφέλησε και έγιναν οι σχετικές διορθώσεις.
Δέχτηκα και πάλι μια καλόπιστη παρατήρηση στους αριθμούς των Ιταλών από φίλους τον Απρίλιο 2020.
Σημειώνω τα εξής:
Πρόκειται για πολύπλοκο θέμα και τα στοιχεία σε κάποιες πηγές προκαλούν σύγχυση. Με βάση τα στοιχεία του Γενικού Επιτελείου Στρατού της Ιταλίας, οι απώλειες είχαν καταγραφεί ως εξής: 13.496 νεκροί και 25.449 αγνοούμενοι. Αν αφαιρεθούν μερικές εκατοντάδες αγνοούμενοι, οι οποίοι έγινε γνωστό αργότερα ότι ήταν αιχμάλωτοι ή βρέθηκαν αλλού, οι αγνοούμενοι προσμετρώνται στους πεσόντες, επομένως το άθροισμα φτάνει τις 40.000.
Ο Ιταλός ιστορικός Franco Bandini υπολόγιζε το 1973 συνολικά 40.000 πεσόντες (νεκρούς και αγνοουμένους). Ενώ, ο αριθμός των 38.382 νεκρών προτάθηκε από τον ιστορικό Davine Rodogno το 2002.
Πολύ κατατοπιστικό είναι το βιβλίο “Grecia: La Guerra subdola” του Giorgio Rizzo, που κυκλοφορεί στα ελληνικά με τον τίτλο «Ο Πικρός Πόλεμος – Η Ελληνοϊταλική Σύγκρουση 1940-41» από τον εκδοτικό οίκο «Ηistorical Quest».
ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΛΕΣΣΑΣ
