Οι σχέσεις της Θεσσαλονίκης με το 'Αγιο Όρος υπήρξαν ανέκαθεν στενές, όχι μόνο στο πεδίο της κοινωνικής και πνευματικής ζωής, αλλά και στον τομέα της δικαιοσύνης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και σήμερα ο Καταστατικός Χάρτης του Αγίου Όρους προβλέπει πως οι ποινικές υποθέσεις που το αφορούν, εκδικάζονται από τα δικαστήρια της Θεσσαλονίκης. Μέσα σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο εντάσσεται και μια ενδιαφέρουσα υπόθεση του 14ου αιώνα, η οποία φωτίζει πτυχές της καθημερινότητας, της διοίκησης και των νομικών εκκρεμοτήτων της εποχής και ήρθε στο φως, μέσα από την πρωτότυπη έρευνα του αγιορείτη ιερομόναχου της μονής Δοχειαρίου, Θεοκτίστου. Η εισήγηση του παρουσιάστηκε από τον πατήρ Χαρίτωνα, επίσης μοναχό της Δοχειαρίου, στο 12ο επιστημονικό συνέδριο της Αγιορειτικής Εστίας που βρίσκεται σε εξέλιξη στη Θεσσαλονίκη.
Η υπόθεση αφορά τη Μονή Δοχειαρίου και χρονολογείται στο 1361. Τα στοιχεία προέρχονται από τέσσερα έγγραφα του αρχείου της Μονής, τα υπ' αριθμούς 34, 35 και 36 του 1361, καθώς και το έγγραφο 38 του 1366. Πρωταγωνιστής της υπόθεσης, ο μοναχός Γρηγόριος Ισβής, μέλος επιφανούς οικογένειας της Θεσσαλονίκης, ο οποίος εισήλθε στη Μονή Δοχειαρίου το 1355. Λόγω των ικανοτήτων και της δυναμικής προσωπικότητάς του, η μονή τον τοποθέτησε στη θέση του Μεγάλου Οικονόμου, μια από τις σημαντικότερες διοικητικές αρμοδιότητες.
Στις αρχές του 1361 ο Ισβής αναχώρησε για τη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να τακτοποιήσει εκκρεμείς οικονομικές υποθέσεις στο μετόχι της μονής. Μαζί του μετέφερε σημαντικά έγγραφα ιδιοκτησίας, ωστόσο δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει την αποστολή του, καθώς πέθανε απροσδόκητα ενώ διέμενε εκεί. Ο θάνατός του υπήρξε η αφορμή για μια περίπλοκη δικαστική διαμάχη, η οποία φέρνει στο φως πτυχές των διεκδικήσεων περιουσίας μοναχών, σε μια εποχή όπου τα σχετικά νομικά ζητήματα δεν είχαν ακόμη αποσαφηνιστεί πλήρως.
Λίγο μετά τον θάνατό του, ο Δημήτριος Τρικανάς -συγγενής του εξ αγχιστείας- εισήλθε στο κελί όπου διέμενε ο Ισβής και αφαίρεσε όσα χρήματα βρέθηκαν εκεί, "τουλάχιστον 157 υπέρπυρα". Όταν η μονή πληροφορήθηκε τον θάνατο του οικονόμου της, απέστειλε τετραμελή επιτροπή για να προστατεύσει τα περιουσιακά στοιχεία που της ανήκαν, βάσει του μοναχικού βίου του Ισβή. Εκεί όμως ήρθαν αντιμέτωποι με τον Τρικανά και η υπόθεση οδηγήθηκε ενώπιον της βασίλισσας 'Αννας Παλαιολογίνας-Σαβοΐας και κατέληξε σε δικαστήριο της Θεσσαλονίκης.
Η βασίλισσα όρισε ειδική επιτροπή ηγουμένων για τη διερεύνηση της υπόθεσης. Η πρώτη απόφαση δικαίωσε τη μονή, κρίνοντας ότι τα χρήματα που αφαίρεσε ο Τρικανάς αποτελούσαν περιουσιακά στοιχεία τα οποία, βάσει του μοναχικού καθεστώτος, ανήκαν στη Μονή Δοχειαρίου.
Ο Τρικανάς, ωστόσο, άσκησε έφεση στη βασίλισσα, διεκδικώντας εκ νέου το ποσό. Κατά την εκ νέου εξέταση της υπόθεσης, αποκαλύφθηκε ότι ο Ισβής είχε επίσης στην κατοχή του ένα αμπέλι, το οποίο φερόταν να είχε πουληθεί λίγο πριν τον θάνατό του στον γαμπρό του Τρικανά, Ιωάννη Καλοηθή έναντι 50 υπερπύρων. Η μονή αμφισβήτησε τη νομιμότητα της πώλησης και ζήτησε να εξεταστεί και αυτή η πτυχή. Η βασίλισσα συγκρότησε νέα επιτροπή πέντε ηγουμένων και, μετά από εξέταση μαρτυριών και εγγράφων, η επιτροπή δικαίωσε εκ νέου τη μονή, τόσο για τα χρήματα, όσο και για το επίμαχο αμπέλι.
Ο Καλοηθής τότε ομολόγησε επίσημα πως έλαβε πίσω το ποσό που κατέβαλε στον μοναχό Γρηγόριο Ισβή και αναγνώρισε ότι το αμπέλι ανήκει στη μονή. Ωστόσο, μετά τον θάνατο της βασίλισσας το 1365, εμφανίζεται στα ιστορικά έγγραφα της μονής ότι υπαναχωρεί και, με την παρότρυνση του Τρικανά, επαναφέρει την υπόθεση διεκδίκησης ενώπιον ανωτέρων αξιωματούχων της αυτοκρατορίας. Ακόμη μία φορά, όμως, η απόφαση θα έκλινε ξεκάθαρα υπέρ της Μονής Δοχειαρίου, όπως αποτυπώνεται στο έγγραφο του 1366, που κλείνει οριστικά τη διαμάχη υπέρ του μοναστηριού.
Η σειρά αυτών των αποφάσεων αποτελεί ένα πρώιμο δείγμα νομολογίας σχετικά με το πολύκροτο ζήτημα της κληρονομιάς των μοναχών. Μέσα από την υπόθεση του Γρηγορίου Ισβή, φωτίζεται η σύνθετη αλληλεπίδραση μοναστηριών, συγγενών και κρατικής εξουσίας, καθώς και την προσπάθεια να καθοριστούν σαφείς κανόνες για ένα θέμα - που συχνά απασχολεί και σήμερα τα δικαστήρια - και τότε απασχόλησε τότε έντονα τη βυζαντινή κοινωνία.
Φ. Γ.