Τα «στοιχειωμένα» ερείπια του πρώην προσφυγικού κέντρου της Μόριας είναι μια υπενθύμιση ανθρώπινων ιστοριών που σημάδεψαν την Ευρώπη. Στο ίδιο σημείο θα χτιστεί μουσικό σχολείο. Ρεπορτάζ =DW από τη Λέσβο, Σοφία Κλεφτάκη=
Τo μεγαλύτερο προσφυγικό κέντρο της Ευρώπης στη Μόρια της Λέσβου έγινε στάχτη το 2020
Συρματόπλεγμα εξακολουθεί να περιβάλλει τον χώρο της πρώην προσφυγικής δομής στη Μόρια της Λέσβου. Σιωπή παντού. Στους εξωτερικούς τοίχους διακρίνονται ακόμη ξεθωριασμένα γκράφιτι στα αγγλικά: «Graveyard», «#MeMoria», «Welcome to Europe». Δύο αστέρια είναι ζωγραφισμένα δίπλα στις λέξεις, λυπημένα.
Στην παλιά είσοδο βρίσκεται ένα μηχάνημα που έχει αρχίσει να καθαρίζει τον χώρο. Μπάζα και στάχτες καλύπτουν το έδαφος. Ανάμεσα στα απομεινάρια βλέπει κανείς καμένα παπούτσια, πινακίδες με μέτρα πρόληψης κατά του κορωνοϊού γραμμένες στα αραβικά, καμένα ιατρικά υλικά. Ένα κομμάτι υφάσματος με φιγούρες κινουμένων σχεδίων. Ένα δέντρο ξεχωρίζει. Είναι πράσινο και άθικτο, υψώνεται μέσα από την καταστροφή γύρω του.
Είναι αρχές Δεκεμβρίου 2025 όταν η DW επισκέπτεται τη Λέσβο, λίγες ημέρες μετά το πέρασμα της καταιγίδας Adel από το νησί και τη δεύτερη ημέρα της δίκης της Σάρα Μαρντίνι. Έλληνες και ξένοι συνεργάτες ΜΚΟ καλούνται να λογοδοτήσουν σε δικαστήριο της Λέσβου για τη διάσωση μεταναστών. Όλα αυτά υπογραμμίζουν πόσο στενά συνδεδεμένο παραμένει το παρελθόν της Μόριας με το παρόν του νησιού. Η Μόρια κατασκευάστηκε το 2013 και, πριν καταστραφεί από πυρκαγιά τον Σεπτέμβριο του 2020, ήταν η μεγαλύτερη προσφυγική δομή της Ευρώπης. Είχε σχεδιαστεί για λιγότερους από 3.000 ανθρώπους, όμως κατέληξε να «φιλοξενεί» πάνω από 12.000 σε σκηνές και πρόχειρα καταλύματα.
Από το 2015 και έπειτα απασχόλησε τον διεθνή Τύπο εξαιτίας των συνθηκών διαβίωσης και πολλών καταγγελιών από πρόσφυγες και ΜΚΟ. Οι απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης απασχόλησαν και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Στρασβούργο, που διαμόρφωσε σχετική νομολογία. Η φωτιά ξέσπασε εν μέσω αυξανόμενων εντάσεων κατά τη διάρκεια του lockdown εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού, αναγκάζοντας χιλιάδες ανθρώπους να φύγουν, αφήνοντας τον χώρο ερείπιο. Ο παλιός καταυλισμός βρίσκεται περίπου εννέα χιλιόμετρα από τη Μυτιλήνη.
«Φωτογραφία της Χρονιάς της UNICEF» 2020: Παιδιά τρέχουν να σωθούν από τον φλεγόμενο προσφυγικό καταυλισμό της Μόριας στη Λέσβο
Στους χάρτες της Google, η Μόρια αναφέρεται ως «ερείπια και απομεινάρια του καμένου καταυλισμού Μόρια». Είναι σημειωμένη ως μόνιμα κλειστή και χαρακτηρισμένη ως ιστορικός χώρος. Υπάρχει μόνο μία κριτική: πέντε αστέρια, από έναν τοπικό οδηγό.
Ένα μουσικό σχολείο σε καμένη γη
Η καμένη γη της Μόριας, άλλοτε συνώνυμη της απόγνωσης, θα αλλάξει σύντομα χρήση. Υπάρχουν σχέδια για την ανέγερση μουσικού σχολείου πάνω στις στάχτες του πρώην καταυλισμού, μια συμβολική προσπάθεια να «γυρίσει σελίδα» το νησί στο προσφυγικό του παρελθόν και να μετατραπεί η εικόνα της Μόριας από τόπο τραγωδίας σε χώρο μάθησης και δημιουργικότητας.
Παρότι δεν υπάρχει ακόμη σαφές χρονοδιάγραμμα κατασκευής, εν μέρει λόγω οικονομικών εκκρεμοτήτων, οι τοπικές αρχές τονίζουν στην DW ότι από την αρχή ήταν ξεκάθαρο πως το συγκεκριμένο σημείο θα φιλοξενούσε το νέο κτήριο του Μουσικού Σχολείου Λέσβου.
«Το τωρινό κτήριο έχει πολλές ελλείψεις που εμποδίζουν τη σωστή λειτουργία του σχολείου μας», λέει η διευθύντρια, Ειρήνη Ξενέλλη. Εξηγεί ότι μεταξύ άλλων δεν υπάρχει αίθουσα εκδηλώσεων και επαρκής χώρος για εκτόνωση των μαθητών και μαθητριών. Σύμφωνα με την ίδια, το νέο κτήριο αποτελεί αναγκαιότητα, καθώς το Μουσικό Σχολείο Λέσβου αντιμετωπίζει χρόνια προβλήματα στέγασης.
Η Ξενέλλη τονίζει στην DW ότι ένα γειτονικό κτήριο του ΟΑΕΔ θα μπορούσε να είχε αξιοποιηθεί για τις ανάγκες του σχολείου, κάτι που, όπως λέει, δεν συνέβη, παρότι θα ήταν η ταχύτερη και απλούστερη λύση. Προς το παρόν, δεν έχει αναλυτική ενημέρωση για το χρονοδιάγραμμα κατασκευής του νέου κτηρίου.
Σε ερώτηση σχετικά με την επιλογή του πρώην χώρου της Μόριας για το νέο κτήριο για το μουσικό σχολείο, το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου δεν σχολίασε την ίδια την απόφαση. Εκπρόσωπος παρέπεμψε τις ερωτήσεις για την τοποθεσία στον Δήμο Λέσβου.
Για τον Δήμο Λέσβου, το έργο σηματοδοτεί μια συνειδητή ρήξη με το παρελθόν. «Ανακτούμε αυτή τη γη για την εκπαίδευση και τον πολιτισμό», εξηγεί στέλεχος του Δήμου. «Ήρθε η ώρα να αντικαταστήσουμε τις εικόνες του πόνου με κάτι δημιουργικό».
«Αποφορτίζοντας» τη μνήμη
Η επαναχρησιμοποίηση ενός τόπου «φορτισμένου» με μνήμη αποτελεί μια πρακτική που έχει εφαρμοστεί επανειλημμένα, τόσο στη γερμανική όσο και στην ελληνική σύγχρονη ιστορία. Ο στόχος μιας τέτοιας (συνήθως πολιτικής) απόφασης είναι στρατηγικός: η αποκατάσταση μιας μορφής «κανονικότητας», η απομάκρυνση του βάρους της μνήμης, έστω και προσωρινά, από το δημόσιο κάδρο.
Συρματόπλεγμα περιβάλλει ακόμη τον χώρο της Μόριας
Ωστόσο, τα παραδείγματα διαχείρισης της συλλογικής μνήμης δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αυταπάτης: Η λήθη, τόσο για τους πολίτες όσο και για όσους έζησαν ή πέρασαν από τέτοιους τόπους, δεν προέκυψε ποτέ απλώς μέσω μίας απλής αλλαγής στη χρήση ενός τόπου.
Το μόνο βέβαιο είναι ότι, στο συγκεκριμένο παράδειγμα, η απόφαση για μια «αλλαγή σελίδας» στον φορτισμένο αυτόν τόπο φαίνεται να σηματοδοτεί κάτι διαφορετικό: την ανάγκη διαμόρφωσης μιας συνειδητής πολιτικής διαχείρισης της μνήμης του προσφυγικού ζητήματος. Tόσο για την ελληνική κοινωνία όσο και για τους ίδιους τους πρόσφυγες.
Και ποιο μέρος θα μπορούσε να είναι καλύτερο για να θεμελιωθεί ένα τέτοιο εγχείρημα από ένα σχολείο;
Οι προσφυγικές δομές στη Λέσβο
H προσφυγική κρίση του 2015 είναι ορατή σε όλη τη Λέσβο. Από την αυλή του δικαστηρίου όπου διεξάγεται η δίκη Μαρντίνι, μπορεί κανείς να διαβάσει σε μακρινό κτήριο το σύνθημα «Close Moria, smash fascism». Σε μια στάση λεωφορείου στη Μυτιλήνη κάποιος έχει γράψει «Greece kills immigrants».
Γκράφιτι σε τοίχο κτηρίου στη Λέσβο: «Close Moria, smash fascism»
Ο καταυλισμός Καρά Τεπέ, στην περιοχή Μαυροβούνι, απέχει λίγα λεπτά οδικώς από την καμένη Μόρια, αρκετά κοντά ώστε το παρελθόν να μοιάζει ακόμη ορατό. Η δομή φιλοξενεί σήμερα 1.202 άτομα, περίπου το 31% της χωρητικότητάς της, σημαντικά λιγότερα σε σύγκριση με τα προηγούμενα χρόνια.
Στα πεζοδρόμια, άνθρωποι περπατούν με παντόφλες ή κάνουν ποδήλατο επιστρέφοντας από ένα μεγάλο γερμανικό σούπερ μάρκετ της περιοχής προς τον καταυλισμό. Μπροστά στην πύλη, μια ομάδα νεαρών, μετά βίας δεκαοκτώ ετών, δείχνουν τα μπλε διαβατήριά τους.
Η νέα δομή στη Βάστρια αναμένεται να ανοίξει στις αρχές του καλοκαιριού του 2026. Είχε εγκριθεί αρχικά μετά τη φωτιά στη Μόρια, με προβλεπόμενη ολοκλήρωση το 2021. Ωστόσο, νομικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες καθυστέρησαν την πρόοδο, καθώς η τοποθεσία της νέας δομής βρίσκεται μέσα σε ένα από τα πευκοδάση της Λέσβου, ένα τοπίο ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς, αλλά και υψηλού κινδύνου πυρκαγιών.
Σύμφωνα με το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, το 95% των κατασκευαστικών εργασιών έχει ήδη ολοκληρωθεί, με το υπόλοιπο 5% να αφορά τεχνικά συστήματα.
Εκπρόσωπος του υπουργείου επιβεβαίωσε στην DW ότι «δεν έχει παρθεί ακόμη οριστική απόφαση για το αν θα κλείσει η δομή Καρά Τεπέ».
Τον Φεβρουάριο του 2025, ο τότε υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου Νίκος Παναγιωτόπουλος είχε δηλώσει πως «δεν υπάρχει θέμα παράλληλης λειτουργίας των δύο δομών στη Λέσβο». Είχε τονίσει επίσης πως η μεταφορά μεταναστών στην ενδοχώρα αποσκοπεί στη στήριξη τόσο των τοπικών κοινωνιών όσο και της οικονομικής ανάπτυξης του νησιού.
Στη Λέσβο, το τραύμα της Μόριας εξακολουθεί να αντηχεί.Οι ιστορίες της μετανάστευσης είναι χαραγμένες στο τοπίο και στις καθημερινές συζητήσεις, αδύνατον να αγνοηθούν. Κι όμως, για πρώτη φορά μετά τη φωτιά, κάτι χτίζεται όχι για να περιορίσει ανθρώπους, αλλά για να δημιουργήσει ευκαιρίες. Aν η μουσική μπορεί να «γράψει από πάνω» τη μνήμη παραμένει αβέβαιο.
Σοφία Κλεφτάκη -D.W
Τo μεγαλύτερο προσφυγικό κέντρο της Ευρώπης στη Μόρια της Λέσβου έγινε στάχτη το 2020
Συρματόπλεγμα εξακολουθεί να περιβάλλει τον χώρο της πρώην προσφυγικής δομής στη Μόρια της Λέσβου. Σιωπή παντού. Στους εξωτερικούς τοίχους διακρίνονται ακόμη ξεθωριασμένα γκράφιτι στα αγγλικά: «Graveyard», «#MeMoria», «Welcome to Europe». Δύο αστέρια είναι ζωγραφισμένα δίπλα στις λέξεις, λυπημένα.
Στην παλιά είσοδο βρίσκεται ένα μηχάνημα που έχει αρχίσει να καθαρίζει τον χώρο. Μπάζα και στάχτες καλύπτουν το έδαφος. Ανάμεσα στα απομεινάρια βλέπει κανείς καμένα παπούτσια, πινακίδες με μέτρα πρόληψης κατά του κορωνοϊού γραμμένες στα αραβικά, καμένα ιατρικά υλικά. Ένα κομμάτι υφάσματος με φιγούρες κινουμένων σχεδίων. Ένα δέντρο ξεχωρίζει. Είναι πράσινο και άθικτο, υψώνεται μέσα από την καταστροφή γύρω του.
Είναι αρχές Δεκεμβρίου 2025 όταν η DW επισκέπτεται τη Λέσβο, λίγες ημέρες μετά το πέρασμα της καταιγίδας Adel από το νησί και τη δεύτερη ημέρα της δίκης της Σάρα Μαρντίνι. Έλληνες και ξένοι συνεργάτες ΜΚΟ καλούνται να λογοδοτήσουν σε δικαστήριο της Λέσβου για τη διάσωση μεταναστών. Όλα αυτά υπογραμμίζουν πόσο στενά συνδεδεμένο παραμένει το παρελθόν της Μόριας με το παρόν του νησιού. Η Μόρια κατασκευάστηκε το 2013 και, πριν καταστραφεί από πυρκαγιά τον Σεπτέμβριο του 2020, ήταν η μεγαλύτερη προσφυγική δομή της Ευρώπης. Είχε σχεδιαστεί για λιγότερους από 3.000 ανθρώπους, όμως κατέληξε να «φιλοξενεί» πάνω από 12.000 σε σκηνές και πρόχειρα καταλύματα.
Από το 2015 και έπειτα απασχόλησε τον διεθνή Τύπο εξαιτίας των συνθηκών διαβίωσης και πολλών καταγγελιών από πρόσφυγες και ΜΚΟ. Οι απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης απασχόλησαν και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Στρασβούργο, που διαμόρφωσε σχετική νομολογία. Η φωτιά ξέσπασε εν μέσω αυξανόμενων εντάσεων κατά τη διάρκεια του lockdown εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού, αναγκάζοντας χιλιάδες ανθρώπους να φύγουν, αφήνοντας τον χώρο ερείπιο. Ο παλιός καταυλισμός βρίσκεται περίπου εννέα χιλιόμετρα από τη Μυτιλήνη.
«Φωτογραφία της Χρονιάς της UNICEF» 2020: Παιδιά τρέχουν να σωθούν από τον φλεγόμενο προσφυγικό καταυλισμό της Μόριας στη ΛέσβοΣτους χάρτες της Google, η Μόρια αναφέρεται ως «ερείπια και απομεινάρια του καμένου καταυλισμού Μόρια». Είναι σημειωμένη ως μόνιμα κλειστή και χαρακτηρισμένη ως ιστορικός χώρος. Υπάρχει μόνο μία κριτική: πέντε αστέρια, από έναν τοπικό οδηγό.
Ένα μουσικό σχολείο σε καμένη γη
Η καμένη γη της Μόριας, άλλοτε συνώνυμη της απόγνωσης, θα αλλάξει σύντομα χρήση. Υπάρχουν σχέδια για την ανέγερση μουσικού σχολείου πάνω στις στάχτες του πρώην καταυλισμού, μια συμβολική προσπάθεια να «γυρίσει σελίδα» το νησί στο προσφυγικό του παρελθόν και να μετατραπεί η εικόνα της Μόριας από τόπο τραγωδίας σε χώρο μάθησης και δημιουργικότητας.
Παρότι δεν υπάρχει ακόμη σαφές χρονοδιάγραμμα κατασκευής, εν μέρει λόγω οικονομικών εκκρεμοτήτων, οι τοπικές αρχές τονίζουν στην DW ότι από την αρχή ήταν ξεκάθαρο πως το συγκεκριμένο σημείο θα φιλοξενούσε το νέο κτήριο του Μουσικού Σχολείου Λέσβου.
«Το τωρινό κτήριο έχει πολλές ελλείψεις που εμποδίζουν τη σωστή λειτουργία του σχολείου μας», λέει η διευθύντρια, Ειρήνη Ξενέλλη. Εξηγεί ότι μεταξύ άλλων δεν υπάρχει αίθουσα εκδηλώσεων και επαρκής χώρος για εκτόνωση των μαθητών και μαθητριών. Σύμφωνα με την ίδια, το νέο κτήριο αποτελεί αναγκαιότητα, καθώς το Μουσικό Σχολείο Λέσβου αντιμετωπίζει χρόνια προβλήματα στέγασης.
Η Ξενέλλη τονίζει στην DW ότι ένα γειτονικό κτήριο του ΟΑΕΔ θα μπορούσε να είχε αξιοποιηθεί για τις ανάγκες του σχολείου, κάτι που, όπως λέει, δεν συνέβη, παρότι θα ήταν η ταχύτερη και απλούστερη λύση. Προς το παρόν, δεν έχει αναλυτική ενημέρωση για το χρονοδιάγραμμα κατασκευής του νέου κτηρίου.
Σε ερώτηση σχετικά με την επιλογή του πρώην χώρου της Μόριας για το νέο κτήριο για το μουσικό σχολείο, το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου δεν σχολίασε την ίδια την απόφαση. Εκπρόσωπος παρέπεμψε τις ερωτήσεις για την τοποθεσία στον Δήμο Λέσβου.
Για τον Δήμο Λέσβου, το έργο σηματοδοτεί μια συνειδητή ρήξη με το παρελθόν. «Ανακτούμε αυτή τη γη για την εκπαίδευση και τον πολιτισμό», εξηγεί στέλεχος του Δήμου. «Ήρθε η ώρα να αντικαταστήσουμε τις εικόνες του πόνου με κάτι δημιουργικό».
«Αποφορτίζοντας» τη μνήμη
Η επαναχρησιμοποίηση ενός τόπου «φορτισμένου» με μνήμη αποτελεί μια πρακτική που έχει εφαρμοστεί επανειλημμένα, τόσο στη γερμανική όσο και στην ελληνική σύγχρονη ιστορία. Ο στόχος μιας τέτοιας (συνήθως πολιτικής) απόφασης είναι στρατηγικός: η αποκατάσταση μιας μορφής «κανονικότητας», η απομάκρυνση του βάρους της μνήμης, έστω και προσωρινά, από το δημόσιο κάδρο.
Συρματόπλεγμα περιβάλλει ακόμη τον χώρο της ΜόριαςΩστόσο, τα παραδείγματα διαχείρισης της συλλογικής μνήμης δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αυταπάτης: Η λήθη, τόσο για τους πολίτες όσο και για όσους έζησαν ή πέρασαν από τέτοιους τόπους, δεν προέκυψε ποτέ απλώς μέσω μίας απλής αλλαγής στη χρήση ενός τόπου.
Το μόνο βέβαιο είναι ότι, στο συγκεκριμένο παράδειγμα, η απόφαση για μια «αλλαγή σελίδας» στον φορτισμένο αυτόν τόπο φαίνεται να σηματοδοτεί κάτι διαφορετικό: την ανάγκη διαμόρφωσης μιας συνειδητής πολιτικής διαχείρισης της μνήμης του προσφυγικού ζητήματος. Tόσο για την ελληνική κοινωνία όσο και για τους ίδιους τους πρόσφυγες.
Και ποιο μέρος θα μπορούσε να είναι καλύτερο για να θεμελιωθεί ένα τέτοιο εγχείρημα από ένα σχολείο;
Οι προσφυγικές δομές στη Λέσβο
H προσφυγική κρίση του 2015 είναι ορατή σε όλη τη Λέσβο. Από την αυλή του δικαστηρίου όπου διεξάγεται η δίκη Μαρντίνι, μπορεί κανείς να διαβάσει σε μακρινό κτήριο το σύνθημα «Close Moria, smash fascism». Σε μια στάση λεωφορείου στη Μυτιλήνη κάποιος έχει γράψει «Greece kills immigrants».
Γκράφιτι σε τοίχο κτηρίου στη Λέσβο: «Close Moria, smash fascism»Ο καταυλισμός Καρά Τεπέ, στην περιοχή Μαυροβούνι, απέχει λίγα λεπτά οδικώς από την καμένη Μόρια, αρκετά κοντά ώστε το παρελθόν να μοιάζει ακόμη ορατό. Η δομή φιλοξενεί σήμερα 1.202 άτομα, περίπου το 31% της χωρητικότητάς της, σημαντικά λιγότερα σε σύγκριση με τα προηγούμενα χρόνια.
Στα πεζοδρόμια, άνθρωποι περπατούν με παντόφλες ή κάνουν ποδήλατο επιστρέφοντας από ένα μεγάλο γερμανικό σούπερ μάρκετ της περιοχής προς τον καταυλισμό. Μπροστά στην πύλη, μια ομάδα νεαρών, μετά βίας δεκαοκτώ ετών, δείχνουν τα μπλε διαβατήριά τους.
Η νέα δομή στη Βάστρια αναμένεται να ανοίξει στις αρχές του καλοκαιριού του 2026. Είχε εγκριθεί αρχικά μετά τη φωτιά στη Μόρια, με προβλεπόμενη ολοκλήρωση το 2021. Ωστόσο, νομικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες καθυστέρησαν την πρόοδο, καθώς η τοποθεσία της νέας δομής βρίσκεται μέσα σε ένα από τα πευκοδάση της Λέσβου, ένα τοπίο ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς, αλλά και υψηλού κινδύνου πυρκαγιών.
Σύμφωνα με το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, το 95% των κατασκευαστικών εργασιών έχει ήδη ολοκληρωθεί, με το υπόλοιπο 5% να αφορά τεχνικά συστήματα.
Ο καθαρισμός του χώρου της Μόριας έχει ξεκινήσει
Εκπρόσωπος του υπουργείου επιβεβαίωσε στην DW ότι «δεν έχει παρθεί ακόμη οριστική απόφαση για το αν θα κλείσει η δομή Καρά Τεπέ».
Τον Φεβρουάριο του 2025, ο τότε υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου Νίκος Παναγιωτόπουλος είχε δηλώσει πως «δεν υπάρχει θέμα παράλληλης λειτουργίας των δύο δομών στη Λέσβο». Είχε τονίσει επίσης πως η μεταφορά μεταναστών στην ενδοχώρα αποσκοπεί στη στήριξη τόσο των τοπικών κοινωνιών όσο και της οικονομικής ανάπτυξης του νησιού.
Στη Λέσβο, το τραύμα της Μόριας εξακολουθεί να αντηχεί.Οι ιστορίες της μετανάστευσης είναι χαραγμένες στο τοπίο και στις καθημερινές συζητήσεις, αδύνατον να αγνοηθούν. Κι όμως, για πρώτη φορά μετά τη φωτιά, κάτι χτίζεται όχι για να περιορίσει ανθρώπους, αλλά για να δημιουργήσει ευκαιρίες. Aν η μουσική μπορεί να «γράψει από πάνω» τη μνήμη παραμένει αβέβαιο.
Σοφία Κλεφτάκη -D.W
Tags
ΕΥΡΩΠΗ